[Os. İzah; İng. explanation; Fr. explanation; Al. erklaerung] Bir şeyi anlaşılır ve bilinir hale getirme; bir şeyin, yalıtlanmış, bağlantısız ve havada kalmış gibi görünmemesi için, başka bir şey ya da şeylerle olan ilişkisini gösterme işlemi; bir soruyu, bilinmeyen bir şeyi, bir olgunun, bir durumun nedenini ayrıntılı bir biçimde ortaya koyma.
Buna göre, şeyler, nitelikler, olaylar ve süreçler sınıflarına, nedenlerine ya da yasa ve düzenliliklere gönderimle açıklanıp anlaşılır hale getirilir; aynı şekilde, yasalar da, kendilerinden türetilmiş oldukları daha kapsayıcı yasalara gidilerek açıklanabilir.
Biraz daha teknik anlamı içinde, açıklama, bir fenomenin ya da fenomenler öbeğinin, birtakım nedensel ilişkilerden dolayı, bir yasaya uyduğunu gösterme yöntemine ya da kısaca, bir fenomeni, onun nedenini ortaya çıkarma amacıyla, yöntemli olarak analiz etmeye karşılık gelir. Bu bağlamda açıklama, neden ya da niçin sorusuna yanıt verme, olguların niçin oldukları gibi olduklarını ortaya koyma, anlamı yeterince açık olmayan bir kavram ya da terimi açık ve anlaşılır bir terimle aydınlatma, onun anlamını aşikar hale getirme anlamına gelir. Nitekim analitik felsefe geleneği'nin önemli düşünürlerinden olan Carnap'a göre 'açıklama,anlamı kesin olmayan, bilim öncesi bir kavramın, yani açıklananı, anlamı kesin ve aşikar olan yeni bir kavrama, yani açıklayana dönüştürülmesi işlemidir; açıklanan, tam, uygun ve belirli deyimlerle ifade edilemese bile, formel olmayan aydınlatma ve örnekler yardımıyla olabildiğince anlaşılır bir hale getirilmelidir.
Farklı açıklama türlerine gelince... 1. Bir şekilde bağlantılı gibi görünse bile, oldukça uzak ve ilgisiz gibi görünen olgu ve olaylarla ilgili problemler söz konusu olduğunda, açıklamanın, ayrı ve ilgisiz gibi görünen bu olgu ve olayları belli bir ilişki içine sokan, aralarında bir bağ kuran aracı etkenlerin keşfedilmesi ya da belirlenmesi suretiyle gerçekleştirilmesine aracı nedenlere işaret ederek açıklama adı verilir.
2. Bir nesne ya da daha çok bir nesne türünün, zincirdeki bir halka olarak, bir evrim dizisi içindeki yerine işaret edilmesi suretiyle, onun sürekli bir gelişme düzeni içindeki yerinin belirlenmesiyle açıklanması ise, evrim dizisine işaret ederek açıklama diye bilinir.
3.Fenomenleri, bir şeyin ögelerinin, o şeyin varoluşu boyunca gerçekleştirdiği faaliyetleri, eylemleri ve fonsiyonları betimlemek suretiyle açıklama tarzına ise, fonksiyonel açıklama adı verilir.
4. Bütüncü açıklama olarak ta bilinen ve fenomenleri, parçalarının yönlendirici, düzenleyici ilkesi olan bir bütün, form ya da birlğin amaçları, özellikleri, faaliyet ve fonksiyonları aracılığıyla açıklama tarzına,, bir bütünün parçalarının faaliyetini, söz konusu bütünün faaliyetleriyle açıklamaya holistik açıklama denmektedir.
5. Öte yandan, bir kompleks içindeki parçaların diğer parçalar üzerinde mekanik bir biçimde gerçekleştirdiği eylemleri betimlemekten oluşan ve amaç ya da amaçlılık gözetmeyen açıklama türüne mekanistik açıklama adı verilmektedir.
6. Açıklamada organizmayı temele alan, bir bütünün özelliklerinin bireysel parçalarının özelliklerden ayrı olduğunu savunan, bir şeye ilişkin açıklamada parçaların birbirleri üzerindeki karşılıklı etkileşimini hesaba katmanın zorunlu olduğunu dile getiren açıklama tarzına ise, organizmacı açıklama adı verilir.
7. Bir nesnenin bazen, gerçekte bir üyesi olduğu sınıfın gösterilmesi ya da belirlenmesi suretiyle açıklanmasına da, sınıf göstererek açıklama adı verilir. Bu açıklama türüne göre, örneğin, belli bir bitkinin ne olduğuyla ilgili olarak birtakım kuşkular söz konusu olduğu takdirde, o ait olduğu bitki türü belirlendiği zaman tam olarak açıklanabilir.
8. Bir amaca göre açıklama olarak ta bilinen ve belirli biyolojik fenomenler ve özellikle de insan ve insanın faaliyetleri söz konusu olduğunda gündeme gelen açıklama türüne teleolojik açıklama adı verilir.
Bu tür bir açıklama, şimdiyi, gelecekteki bir olayı, ondanb önce olan neden ya da koşullarla açıklayan mekanist veya bilimsel açıklamaya karşıt olan bir açıklama tarzıdır. Teleolojik açıklama, buna göre, bir bütünü, birbirlerine söz konusu bütünün amaçlarını gerçekleştirecek, ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde bağlanmış, uydurulmuş parçaların yapısı ve faaliyetleri aracılığıyla açıklamaktan meydana gelir.
KAYNAK: Ahmet Cevizci - Felsefe Sözlüğü
NOT:Arkadaşlar, kaynak olarak kullandığım kitap, değerli hocamız Prof.Dr. Ahmet Cevizci'nin kitabıdır. Bazı yazım yanlışlarını da düzeltmekteyim, eski bir basım olduğundan dolayı buna gerek duyduğumu söyleyebilirim
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder